MARTİN KOSZTA OLAYI
22 Haziran 1853 Çarşamba.
İzmir Pasaport sahili...
Hristo isimli Rum’a ait sahildeki kahvehanede nargilesini tüttürüyor, başına geleceklerden habersiz...
Avusturya -Macaristan İmparatorluğu’na karşı 1848-1849’da gerçekleştirilen Macar ihtilaline karışmış, başarısız olunca da Osmanlı İmparatorluğu’na sığınmıştı.
Varna, Şumnu ve Kütahya’daki zorunlu ikametinden sonra 1851’de ABD’ye iltica etmişti.
Henüz ABD vatandaşı değildi.
Tekrar Osmanlı topraklarına dönmüş, İzmir’de birkaç ay kalmak istemişti.
İzmir’deki ABD Konsolosluğu’ndan kendisini “bir ABD vatandaşı” olarak himaye etmelerini istemiş ancak geri çevrilmişti.
Endişesinde haklıydı. Nitekim Avusturya istihbaratı kendisini takipteydi.
Yüzbaşı Martin Koszta’nın nargile keyfi kısa sürmüştü...
İzmir Avusturya Konsolosu Peter Ritter Von Weckbecker’in yönlendirdiği bir grup Rum kayıkçı Martin Koszta’yı tartaklayıp denize atıyor, ardından bir kayıkla açıkta bekleyen Avusturya savaş gemisi Hussar’a götürüyorlar.
Koszta’nın başına gelenler İzmir’deki yabancı temsilcilikler ve diğer resmi yetkililer tarafından duyulunca tepkilere yol açıyor.
Şehrin Avrupalı sakinleri ile Koszta gibi 1848 ihtilallerinden kaçıp gelen mülteciler, öfke, kızgınlık ve ayrıca kendi başlarına da benzer durumların gelebileceği endişesiyle protesto eylemlerine girişiyor.
Avusturya gemisinin üç subayına yönelik bir saldırı gerçekleşiyor. Subaylardan biri saldırganlardan korunmak için denize atlıyor fakat boğularak ölüyor.
Bu olay Avusturya -Macaristan İmparatorluğu ile Osmanlı İmparatorluğu arasında da krize yol açıyor; İzmir Valisi Mehmet Emin Ali Paşa görevden alınıyor.
23 Haziran sabahı İzmir limanına giren ABD Savaş Gemisi St. Louis’e gidenler gemi komutanı Duncan Nathaniel Ingraham’a durumu anlatıyor.
Mülteci heyeti ve İzmir’deki yabancı iş adamları ile görüşmesinin ardından ABD’nin İzmir Konsolosu E. S. Offley de komutan Ingraham ile durumu tartışıyor.
İstanbul’daki ABD Maslahatgüzarı John P. Brown, Martin Koszta’nın serbest bırakılması gerektiğini belirten bir yazıyı komutan Ingraham’a gönderiyor.
Martin Koszta olayı bir anda ABD davasına dönüşüyor.
Avusturya -Macaristan imparatorluğu ile ABD arasında kriz çıkarıyor.
ABD savaş gemisi Martin Koszta’nın tutuklu bulunduğu Avusturya gemisi Hussar’ın önüne demirliyor.
Hatta iki gemi toplarını dolduruyor.
Olay daha fazla büyümemesi için diplomatik girişimler başlıyor.
Sonuçta Avusturyalılar Martin Koszta’nın, ABD’ye değil Fransızlara verilmesini onaylıyor. Koszta, Fransız Hastanesi’ne yerleştiriliyor.
Sonrasında süren uzun pazarlıklar neticesinde ABD’ye gidiyor.
İzmir’de gerçekleşen bu ilginç olayın anlatıldığı bir kitap yayımlandı.
Uzun ve yoğun emek gerektiren detaylı belgelere yer verilen bu kitap yakın tarihimize ışık tutacak bilgileri içeriyor.
Kitapta bulunan belgeleri araştıran, derleyen ve çeviren J. Gilbert Epik.
Demokrasi Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Funda Adıtatar ise bu bilgiler ve belgelerin kitap haline getirilmesini sağlıyor; giriş yazısında konuyu detaylarıyla açıklıyor.
Dönemin Osmanlı İmparatorluk yapısını, Avrupa’daki siyasi gelişmeleri, ABD’nin dünya sahnesine çıkışını ve İzmir’deki sosyal ve siyasi durumları anlatması açısından çok değerli bir eser vücud bulmuş.
Kitap, İBB Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi tarafından yayına hazırlanmış, İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin kültür hizmeti olarak okuyuculara sunulmuş.
